آیا بانک‌ها واقعاً از سپرده مردم وام می‌دهند؟

به گزارش پایگاه خبری سرمایه و بورس، در سال‌های اخیر، مفهوم «خلق پول بانکی» به یکی از پرچالش‌ترین مباحث اقتصاد ایران بدل شده است؛ مفهومی که گاه به اشتباه، ریشه تمام مشکلات اقتصادی کشور معرفی می‌شود. اما واقعیت آن است که خلق پول، نه پدیده‌ای شوم، بلکه ماهیت ذاتی نظام بانکی مدرن است؛ فرآیندی که اگر در چارچوب اصولی و با نظارت صحیح انجام شود، می‌تواند موتور رشد اقتصادی و تامین مالی ارزان برای خانوارها و بنگاه‌ها باشد.

خلق پول؛ ابزار طبیعی نظام بانکی

اساس کار بانک‌ها بر دو ستون خلق و امحای پول استوار است. برخلاف تصور عمومی، بانک‌ها با پرداخت و بازپرداخت تسهیلات، در واقع به صورت مداوم در حال ایجاد و از بین بردن پول هستند. پول خلق‌شده توسط بانک مرکزی یا همان «پایه پولی»، مبنای قدرت بانک‌ها در اعطای تسهیلات است. بانک‌ها با استفاده از این پایه پولی و ذخایر قانونی، چندین برابر آن اعتبار خلق می‌کنند که در قالب وام به بخش‌های مختلف اقتصادی تزریق می‌شود. بنابراین خلق پول توسط بانک‌ها نه امری مذموم، بلکه ذات نظام اعتباری مدرن است.

تفاوت پول بانک مرکزی و پول بانکی

پول در اقتصاد به دو دسته تقسیم می‌شود: پولی که بانک مرکزی خلق می‌کند و شامل اسکناس، سکه و ذخایر نزد بانک‌هاست، و پولی که بانک‌ها از طریق اعطای اعتبار ایجاد می‌کنند. پول بانک مرکزی ریسک نکول ندارد، چراکه دولت با پشتوانه مالیات و اختیار خلق پول، همواره قادر به ایفای تعهدات خود است. اما پول بانکی در اصل «بدهی بانک به سپرده‌گذاران» است و در معرض ریسک ورشکستگی قرار دارد.

کژگزینی و اعتماد کاذب به عدم ورشکستگی بانک‌ها

یکی از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران، تصور غلطی است که بانک‌ها را «هرگز ورشکسته نمی‌شوند» می‌داند. تجربه حمایت دولت از موسسات مالی ورشکسته باعث شده سپرده‌گذاران و مدیران بانکی هر دو، ریسک بیشتری بپذیرند. این وضعیت رقابت سالم بین بانک‌ها را از بین برده و به انباشت رفتارهای پرریسک و خلق نقدینگی ناسالم منجر شده است.

نقش پول پرقدرت در کنترل نقدینگی

در نظام بانکی چندبانکی، بانک‌ها برای تسویه حساب‌های بین‌بانکی نیاز به پول پرقدرت دارند. این نیاز، لنگری برای محدود کردن قدرت خلق پول بانک‌ها محسوب می‌شود. رشد پایه پولی، که عمدتاً ناشی از استقراض دولت از بانک مرکزی یا اضافه‌برداشت بانک‌هاست، مستقیماً موجب افزایش نقدینگی در اقتصاد می‌شود. از همین رو، کنترل رشد پایه پولی یکی از ارکان اصلی سیاست‌های پولی به شمار می‌آید.

خلق پول مضر چگونه شکل می‌گیرد؟

بانک‌ها زمانی خالق مضر پول می‌شوند که یا به طور مزمن از بانک مرکزی استقراض کنند، یا بدون رعایت الزامات نظارتی اقدام به اعطای تسهیلات پرریسک نمایند. این رفتارها معمولاً از ضعف نظارت، تسهیلات تکلیفی و نرخ سود دستوری ناشی می‌شود. نتیجه آن، افزایش بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی و رشد نقدینگی بی‌پشتوانه است که نهایتاً به تورم منجر می‌شود.

نرخ سود دستوری؛ دشمن تعادل در بازار پول

در اقتصاد ایران، نرخ بهره دستوری و تسهیلات تکلیفی، عملاً بانک‌ها را از نقش فعال در بازار اعتبار خارج کرده است. زمانی که نرخ سود پایین‌تر از نرخ تورم تعیین می‌شود، تسهیلات‌دهی از منطق اقتصادی تهی می‌شود و منابع بانکی به سمت پروژه‌های ناکارآمد یا سفته‌بازی سوق می‌یابد. در چنین شرایطی، نه تنها ریسک بانکی افزایش می‌یابد، بلکه نظام نظارت پولی نیز دچار انحراف می‌شود.

کنترل ترازنامه؛ سیاستی با اثر محدود

بانک مرکزی از سال ۱۳۹۹ سیاست «کنترل مقداری ترازنامه» را برای مهار رشد نقدینگی اجرا کرده است. این سیاست، برای هر بانک سقف مشخصی از رشد دارایی‌ها (عمدتاً تسهیلات) تعیین می‌کند. با این حال، مطالعات نشان می‌دهد این روش در تغییر رفتار خلق نقدینگی مؤثر نبوده و حتی موجب کاهش قدرت وام‌دهی بانک‌های سالم در مقایسه با بانک‌های ناسالم شده است. در واقع، سیاست‌های دستوری همواره در معرض قضاوت‌های سلیقه‌ای و کژگزینی قرار دارند.

خلق پول مقصر نیست، سیاست‌های غلط‌اند

مسأله اصلی اقتصاد ایران، خود خلق پول نیست، بلکه نحوه مدیریت و سیاست‌گذاری پیرامون آن است. زمانی که دولت با نرخ‌های سود غیرواقعی، تسهیلات تکلیفی و استقراض از بانک مرکزی در بازار پول دخالت می‌کند، نظام بانکی از مسیر طبیعی خود خارج می‌شود. در چنین فضایی، بانک‌ها به جای تأمین مالی بخش مولد، به بازوی تامین مالی دولت بدل می‌شوند و مردم نیز بهای این سیاست‌ها را با تورم مداوم و کاهش قدرت خرید می‌پردازند.