چرا نفت همچنان خارج از بورس انرژی معامله می‌شود؟

به گزارش پایگاه خبری سرمایه و بورس، بیش از یک دهه از تصویب قوانینی می‌گذرد که عرضه نفت خام، میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی را مشروط به انجام معاملات در بورس انرژی ایران کرده‌اند. با وجود این الزام قانونی و ظرفیت‌های گسترده بورس در شفاف‌سازی، رقابت‌پذیری، کشف قیمت واقعی و جذب سرمایه، هنوز بخش بزرگی از معاملات انرژی کشور خارج از این بستر انجام می‌شود.

قوانین چه می‌گویند؟

طبق قانون وظایف و اختیارات وزارت نفت مصوب ۱۳۹۱، این وزارتخانه موظف است برای شفاف‌سازی فرآیند فروش حامل‌های انرژی از بستر بورس استفاده کند. همچنین در قانون «رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور» مصوب ۱۳۹۴ نیز عرضه نفت، فرآورده‌های نفتی و انرژی برق در اولویت عرضه از طریق بورس انرژی قرار گرفته است. علاوه بر این، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی نیز بر شفاف‌سازی اقتصاد و توسعه بازارهای مالی تأکید دارند. با وجود چنین پشتوانه‌های قانونی، عرضه نفت و فرآورده‌ها همچنان عمدتاً خارج از بورس انجام می‌شود.

چرا عرضه نفت در بورس جدی گرفته نمی‌شود؟

کارشناسان دلایل اصلی عدم اجرای کامل این قوانین را در چند محور کلیدی خلاصه می‌کنند:

۱. استمرار معاملات خارج از بورس
بخش بزرگی از نفت خام و فرآورده‌های کلیدی همچنان خارج از بورس معامله می‌شوند. این روند نه‌تنها شفافیت را کاهش می‌دهد بلکه زمینه‌ساز رانت و فساد است.

۲. کاهش صادرات فرآورده‌ها
در سال ۱۴۰۲ صادرات فرآورده‌های نفتی از ۱۵ میلیون تن به ۱۰ میلیون تن سقوط کرد. کاهش صادرات، ظرفیت بالقوه بورس برای فروش بین‌المللی را محدودتر ساخت.

۳. فقدان تنوع در ابزارهای معاملاتی
بورس انرژی امکان بهره‌گیری از ابزارهایی مانند قراردادهای آتی، سلف موازی و پوشش ریسک را دارد، اما تاکنون به‌طور جدی مورد استفاده قرار نگرفته است. وابستگی به روش‌های سنتی فروش باعث عقب‌ماندگی بازار انرژی ایران شده است.

۴. استمرار قیمت‌گذاری دستوری
طبق قوانین، کالاهای عرضه‌شده در بورس باید براساس عرضه و تقاضا قیمت‌گذاری شوند. با این حال، همچنان نفت، گاز و برق تحت کنترل قیمتی دولت باقی مانده‌اند. این موضوع انگیزه عرضه‌کنندگان برای ورود به بورس را تضعیف می‌کند و ماهیت رقابتی بازار را از بین می‌برد.

مسیر پیش‌ رو: بازگشت به قانون و تقویت بورس انرژی

به باور تحلیلگران، تنها راه برون‌رفت از این وضعیت، اجرای کامل قوانین بالادستی و استفاده حداکثری از ظرفیت بورس انرژی است. این اقدام می‌تواند:

• شفافیت معاملات را افزایش دهد

• زمینه فساد و رانت را کاهش دهد

• رقابت‌پذیری در بازار انرژی ایجاد کند

• صادرات فرآورده‌های نفتی را توسعه دهد

• سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی را جذب کند

در شرایطی که قوانین و زیرساخت‌های بورس انرژی از سال‌ها پیش آماده است، استمرار فروش خارج از بورس، فرصت‌های بزرگ اقتصادی را از کشور سلب کرده است. اکنون زمان آن رسیده که با بازنگری در سیاست‌ها و بازگشت به اجرای دقیق قوانین، اقتصاد ایران نفت را هم به بازار بسپارد.