ناترازی انرژی و سایه جنگ؛ عوامل اصلی رشد منفی اقتصاد ایران

به گزارش پایگاه خبری سرمایه و بورس، طبق تازه‌ترین گزارش مرکز آمار، رشد اقتصادی ایران در بهار ۱۴۰۴ نسبت به بهار سال گذشته کاهش یافته و به منفی ۰.۱ درصد رسیده است. این رقم نشان می‌دهد که روند رشد اقتصادی که از زمستان ۱۳۹۹ مثبت شده بود، دوباره منفی شده و نشانه‌هایی از بازگشت رکود مشابه دوره‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ و ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ را بروز می‌دهد. در این میان، ناترازی انرژی، تعطیلی گسترده صنایع، و افزایش ریسک‌های سیاسی ناشی از سایه جنگ و مکانیزم ماشه از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر این کاهش محسوب می‌شوند.

رشد اقتصادی منفی؛ تکرار تجربه دهه از دست رفته

بر اساس داده‌های مرکز آمار، رشد اقتصادی با احتساب نفت در بهار ۱۴۰۴ منفی ۰.۱ درصد و بدون نفت منفی ۰.۴ درصد بوده است. این در حالی است که در پنج سال اخیر، همواره رشد اقتصادی با نفت از بدون نفت پیشی گرفته است. تداوم این روند نشان می‌دهد که بخش نفت همچنان ناجی موقت رشد اقتصادی ایران در شرایط محدودیت تولید صنعتی و ناترازی انرژی است. با وجود این، کارشناسان معتقدند که رشد منفی کنونی نشانه‌ای از تداوم ضعف ساختاری در اقتصاد ایران است؛ ضعفی که بانک جهانی آن را به‌عنوان «دهه از دست رفته اقتصاد ایران» توصیف کرده است.

دوره اول: پیش از برجام و تحریم‌های اوباما

بررسی آمارها از سال ۱۳۹۱ نشان می‌دهد که در دوره تحریم‌های اوباما و پیش از برجام (۱۳۹۱ تا ۱۳۹۴)، اقتصاد ایران شدیدترین رکود دهه ۹۰ را تجربه کرده است. در پاییز و زمستان ۱۳۹۱، رشد اقتصادی با احتساب نفت به منفی ۱۲.۱ درصد و بدون نفت به منفی ۹.۷ درصد رسید. از میان ۱۶ فصل این دوره، ده فصل با رشد منفی همراه بوده است که تصویری واضح از رکود تورمی عمیق آن سال‌ها ارائه می‌دهد.

دوره دوم: برجام و جهش موقتی رشد اقتصادی

دوره برجام (۱۳۹۵ و ۱۳۹۶) را می‌توان نقطه اوج رشد اقتصادی در دهه ۹۰ دانست. در زمستان ۱۳۹۵ رشد اقتصادی با نفت ۲۰.۳ درصد و بدون نفت ۱۵.۵ درصد ثبت شد؛ بالاترین نرخ رشد در بازه بهار ۱۳۹۱ تا بهار ۱۴۰۴. با این حال، کارشناسان معتقدند این رشد حاصل اصلاحات ساختاری نبوده، بلکه ناشی از گشایش سیاسی، افزایش صادرات نفت و ورود سرمایه‌گذاری خارجی بوده است. بنابراین رشد ثبت‌شده در این دوره بیشتر به بازگشت ظرفیت‌های از کار افتاده مربوط است تا خلق ظرفیت‌های جدید اقتصادی.

دوره سوم: خروج ترامپ از برجام و بازگشت رکود

با خروج ترامپ از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷، اقتصاد ایران بار دیگر وارد رکود تورمی شد. رشد اقتصادی با نفت در پاییز ۱۳۹۷ به منفی ۱۱.۵ درصد سقوط کرد. این روند تا سال ۱۳۹۹ ادامه داشت و موجب کوچک شدن حجم اقتصاد کشور شد. در این بازه، تقریباً تمامی فصول از تابستان ۱۳۹۷ تا پاییز ۱۳۹۹ رشد منفی داشتند و تولید ناخالص داخلی کشور به سطح قبل از برجام بازگشت.

دوره چهارم: دوران بایدن و رشد نفت‌محور

از زمستان ۱۳۹۹ و با روی کار آمدن جو بایدن، افزایش ملایمی در فروش نفت ایران مشاهده شد که تا پایان سال ۱۴۰۳ ادامه داشت. هرچند نهادهای رسمی علت این افزایش را تایید نکرده‌اند، اما برخی رسانه‌های خارجی آن را به سیاست‌های تسهیل‌گرانه دولت بایدن نسبت داده‌اند. با وجود بهبود نسبی صادرات نفت، رشد اقتصادی این دوره عمدتاً بر پایه ظرفیت‌های خالی گذشته بوده است و رشد واقعی در بخش‌های مولد اقتصاد دیده نمی‌شود.

ناترازی انرژی؛ چالش تازه در مسیر رشد

یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های رشد اقتصادی در دوره ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۴ با سال‌های پیشین، ناترازی شدید انرژی است. بحران کمبود گاز و برق که در ابتدا فصلی بود، اکنون به مسئله‌ای سالانه تبدیل شده و تعطیلی گسترده صنایع را در پی داشته است. این وضعیت نه‌تنها رشد صنعتی را کاهش داده بلکه اثر منفی قابل‌توجهی بر تشکیل سرمایه ثابت گذاشته است. این در حالی است که در دو رکود تورمی پیشین دهه ۹۰، چنین ناترازی‌ای وجود نداشت.

احتمال ورود به رکود جدید

با توجه به رشد منفی ۰.۱ درصدی در بهار ۱۴۰۴، اگر رشد اقتصادی تابستان نیز منفی باشد، اقتصاد ایران طبق تعریف علمی وارد رکود می‌شود. این رکود، به گفته کارشناسان، می‌تواند به‌مراتب سخت‌تر از رکودهای دهه ۹۰ باشد؛ زیرا علاوه بر تحریم و تورم بالا، کشور با بحران انرژی، محدودیت‌های تولیدی، و افزایش ریسک‌های سیاسی نیز روبه‌رو است.