چگونه تحریم‌ها طبقه متوسط ایران را کوچک کرد؟

به گزارش پایگاه خبری سرمایه و بورس، مطالعه‌ای با عنوان «تاثیر تحریم‌های بین‌المللی بر اندازه طبقه متوسط در ایران» که توسط محمدرضا فرزانگان و نادر حبیبی انجام شده، نشان می‌دهد تحریم‌های اقتصادی پس از سال ۲۰۱۲ ضربه سنگینی به طبقه متوسط ایران وارد کرده است. طبق یافته‌ها، در صورت نبود تحریم‌ها سهم طبقه متوسط از جمعیت ایران تا سال ۲۰۱۹ می‌توانست به حدود ۸۰ درصد برسد، اما در واقعیت این رقم تنها به ۵۵ درصد کاهش یافته است.

افول طبقه متوسط در ایران

بر اساس این پژوهش، روند رشد طبقه متوسط که از پایان جنگ ایران و عراق آغاز شده بود، تا سال ۲۰۱۲ ادامه داشت، اما تحریم‌های نفتی و مالی شدید آمریکا و اروپا نقطه عطفی ایجاد کرد. با کاهش درآمدهای نفتی، تورم جهشی و افت شدید قدرت خرید، بخش بزرگی از کارمندان و بازنشستگان طبقه متوسط به طبقه پایین سقوط کردند. در مقابل، در سناریوی «ایران بدون تحریم» این گروه اجتماعی می‌توانست به رشد پایدار خود ادامه دهد.

کانال‌های اثرگذاری تحریم‌ها

تحریم‌ها از سه مسیر اصلی طبقه متوسط ایران را کوچک‌تر کردند:

1. کاهش درآمد سرانه: طبق برآوردها، تحریم‌ها حدود ۳۰۰۰ دلار از درآمد سرانه حقیقی برحسب قدرت خرید کاسته‌اند.

2. بازار کار: تعطیلی واحدهای تولیدی و افزایش مشاغل غیررسمی موجب شد سهم مشاغل غیررسمی و آسیب‌پذیر به ترتیب ۳.۴ و ۲.۷ واحد درصد بیشتر شود.

3. سرمایه‌گذاری و تجارت: کاهش ۳۷ درصدی سرمایه‌گذاری سرانه و افت صادرات و واردات به انزوای اقتصادی و تضعیف کارآفرینی بخش خصوصی منجر شد.

روش‌شناسی تحقیق

پژوهشگران با استفاده از روش کنترل مصنوعی (SCM) یک «ایران مصنوعی» را بر اساس الگوی کشورهایی مانند تونس، قطر، مالزی و آذربایجان بازسازی کردند. این مدل نشان می‌دهد تا پیش از ۲۰۱۲ مسیر ایران واقعی و ایران مصنوعی مشابه بود، اما پس از تحریم‌ها، دو خط به شدت از هم جدا شدند. آزمون‌های پلاسبو و تحلیل‌های حساسیت نیز اعتبار این نتایج را تایید کردند.

پیامدهای اجتماعی و سیاسی

علاوه بر داده‌های آماری، نتایج با نظرسنجی‌های کیفی نیز همخوان است. در سال ۲۰۰۵، حدود ۷۸.۷ درصد ایرانیان خود را جزو طبقه متوسط می‌دانستند، اما این رقم در سال ۲۰۲۰ به ۶۳.۷ درصد کاهش یافت. تحلیل‌ها نشان می‌دهد کوچک شدن طبقه متوسط خطر درگیری‌های اجتماعی را افزایش داده و ثبات سیاسی و اقتصادی را تهدید می‌کند. به گفته نظریه‌پردازانی چون هانتینگتون و عجم‌اوغلو–رابینسون، طبقه متوسط نقش کلیدی در توسعه دموکراتیک و ثبات اجتماعی دارد و تضعیف آن می‌تواند به بی‌ثباتی بلندمدت دامن بزند.

این مطالعه تاکید می‌کند که تحریم‌ها نه تنها آثار اقتصادی فوری داشته‌اند، بلکه با ضربه زدن به ستون فقرات جامعه یعنی طبقه متوسط، پیامدهای اجتماعی و سیاسی پایداری ایجاد کرده‌اند. به بیان دیگر، تحریم‌های گسترده علاوه بر کاهش رفاه عمومی، مسیر توسعه پایدار و دموکراسی در ایران را نیز با چالش جدی مواجه کرده‌اند.